Του Στράτου Τσαγκαρή
Ένα φαινόμενο που παρατηρείται στην εποχή μας είναι η διάρρηξη των σχέσεων του σύγχρονου ανθρώπου με τα υλικά αντικείμενα. Με τον όρο αυτό (υλικά αντικείμενα) δεν εννοούμε τα αντικείμενα στο σύνολό τους, που χρησιμοποιούνται ως εργαλεία ή σκεύη για τις καθημερινές χρήσεις, επαγγελματικές ασχολίες ή εν γένει δραστηριότητες, ούτε για το σύνολο των υλικών αντικειμένων- προϊόντων της τεχνολογίας που μας κατακλύζουν. Εννοούμε εκείνα τα υλικά αντικείμενα, τα “πράγματα”, που έχουν μια πρόσθετη συναισθηματική αξία, που αποκτούν με τον καιρό και τη χρήση τους μια συναισθηματική υπεραξία και συνδέονται με μια έντονη συγκινησιακή φόρτιση, όταν “έρχονται στα χέρια μας”, όταν γίνονται αντικείμενα των αισθήσεών μας. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, τα παιχνίδια, τα χρήματα, οι δίσκοι της μουσικής, τα βιβλία, οι εφημερίδες, τα περιοδικά και πολλά άλλα.
Παλαιότερα οι άνθρωποι ανέπτυσσαν ισχυρούς δεσμούς με τα υλικά αντικείμενα. Η αφή ήταν ένας καθοριστικός παράγοντας ανάπτυξης ισχυρών δεσμών με τα υλικά αντικείμενα, τα οποία αποτελούσαν συχνά “περιουσιακό” στοιχείο και ανταλλακτικό μέσο. Ισχυροί ήταν και οι συναισθηματικοί δεσμοί που αναπτύσσονταν με τους κατόχους τους, καθώς δημιουργούσαν αναμνήσεις, επικύρωναν τις σχέσεις μεταξύ φίλων, εραστών, συγγενών ή σφράγιζαν τις επαγγελματικές, κοινωνικές και πολιτικές επαφές και συνάφειες. Τα υλικά αντικείμενα ήταν ορατά, απτά, μπορούσε κανείς να ακούσει τον ήχο τους, να τα γευτεί, να τα μυρίσει. Με άλλα λόγια, μπορούσε να τα περιγράψει, να τα ορίσει, να τα βιώσει με τις αισθήσεις του. Ήταν συγκεκριμένα και είχαν διαστάσεις, όγκο, βάρος και υφή. Δεν ήταν αφηρημένες ουσίες και έννοιες.
Η σχέση αυτή του ανθρώπου με τα υλικά αντικείμενα και με την ύλη γενικότερα έχει αλλάξει. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν σήμερα υλικά αγαθά ή αντικείμενα που μας περιβάλλουν και επηρεάζουν με πολλούς τρόπους τις σχέσεις μας με αυτά ή δεν αποτελούν τα μέσα, ώστε να προσδιορίσουν τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους. Απεναντίας, αν κάτι χαρακτηρίζει τον κόσμος μας είναι ο κατακλυσμός των υλικών αγαθών. Ο λόγος αφορά τα υλικά αντικείμενα που, εκτός από μια καθημερινή λειτουργική χρήση, έχουν αποκτήσει ένα ιδιαίτερο συναισθηματικό και συνεπώς άυλο λειτουργικό βάρος.
Από μικρή ηλικία ο άνθρωπος της εποχής μας συνηθίζει στη χρήση “άυλων” αντικειμένων. Μαθαίνει να παίζει με ηλεκτρονικά παιχνίδια και όχι με τα ξύλινα, τα μεταλλικά ή τα πλαστικά παιχνίδια του παρελθόντος. Η οθόνη του τάμπλετ ή του κινητού τηλεφώνου περιορίζει στο ελάχιστο τη συμμετοχή των αισθήσεων στο παιχνίδι. Κάποτε το παιχνίδι ήταν για πολλές ώρες της ημέρας στα χέρια των παιδιών, που άκουγαν τον ήχο του, γεύονταν το υλικό τους βάζοντας το παιχνίδι στο στόμα τους, παρά τους κινδύνους που έκρυβε μια τέτοια συνήθεια, αντιλαμβάνονταν την σκληρότητα ή την απαλότητα των υλικών του, διέκριναν τα χρώματα και τα σχήματά του.
Το χρήμα τείνει να χάσει εντελώς την υλική του υπόσταση. Οι άυλες τραπεζικές συναλλαγές έχουν αντικαταστήσει τις συναλλαγές με νομίσματα, το “πάρε- δώσε” με χαρτονομίσματα ή μεταλλικά, ανάγλυφα νομίσματα, τα οποία για πολλούς είχαν και έχουν ακόμη συλλεκτική αξία. Το μέλλον, κατά το οποίο το άυλο χρήμα θα αντικαταστήσει εξ ολοκλήρου το υλικό δεν φαίνεται να απέχει πολύ από το σήμερα.
Η ενημέρωση γίνεται κατά κύριο λόγο από ηλεκτρονικές σελίδες, από sites, blogs ή μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, ενώ η ανάγνωση εφημερίδων και περιοδικών, που απαιτούσαν την επαφή με το χαρτί έχει περιοριστεί στο ελάχιστο και ο χρόνος της βαίνει μειούμενος.
Οι “φίλοι” και οι “ακόλουθοι” στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν υποκαταστήσει τους φίλους και τους γνωστούς που έχουν σάρκα και οστά, στέκονται μπροστά μας, μπορούμε να τους αγγίξουμε, να τους μυρίσουμε, να ακούσουμε την ένταση και τη χροιά της φωνής τους, να αισθανθούμε τη φυσική παρουσία τους σε όλη την πληρότητά της.
Ακόμη και η μουσική που κάποτε ήταν συνδεδεμένη με τους δίσκους βινυλίου (παρά το όψιμο ενδιαφέρον για την απόκτηση τους) και η μετέπειτα σταδιακή τους αντικατάσταση από κασέτες ή cd, έχει πάψει προ πολλού να έχει υλική υπόσταση και “ακούγεται” κυρίως μέσω ίντερνετ ή μέσω αναπαραγωγών ψηφιακών μέσων. Η λαχτάρα να πιάσουμε τα βινύλια με τα χέρια μας, να θαυμάσουμε τα εξώφυλλα τους, να μυρίσουμε το υλικό μέρος τους και εντέλει να ακούσουμε τον ήχο τους ήταν ένα είδος ιεροτελεστίας που χαλούχησε πολλές γενιές και συνέβαλε στην ανάπτυξη σχεδόν ερωτικών σχέσεων με τους καλλιτέχνες και τα μουσικά συγκροτήματα.
Ίσως το βιβλίο είναι ένα από τα λίγα υλικά αντικείμενα που διατηρούν ακόμη σε μεγάλο βαθμό την παρουσία τους στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Παρόλο που η αντικατάστασή τους από τα ηλεκτρονικά βιβλία, τα οποία προσφέρουν μια εύκολη πρόσβαση μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών, τάμπλετ και κινητών τηλεφώνων, χρόνο με τον χρόνο διευρύνεται, διατηρούν ακόμη την αξία της υλικής τους υπόστασης και “παραμένουν” στα χέρια των βιβλιόφιλων. Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του βιβλίου ως υλικού αντικειμένου παίζει ασφαλώς και η συνεχιζόμενη χρήση του ως βασικού εγχειριδίου στα σχολεία των περισσότερων χωρών του κόσμου. Η σχέση του παιδιού με το βιβλίο παραμένει για πολλά χρόνια ζωντανή αυξάνοντας τις άμυνές του απέναντι στην ψηφιακή αντικατάστασή του.
Τα παραδείγματα αυτής της αντικατάστασης των υλικών πραγμάτων από άυλα – ψηφιακά τις περισσότερες φορές – αντικείμενα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ιδιοσυγκρασία και στην ανθρώπινη κουλτούρα. Πρωτίστως, αλλάζει την αντίληψη που έχουμε για την αξία τους. Τα πράγματα χάνουν την περιουσιακή τότε αξία όχι ως αξιολογημένη χρηματιστηριακή τιμή, αλλά ως κτήμα, ως αντικείμενο ιδιόκτητο, που απαιτεί συνεπώς φροντίδα, συντήρηση, προσοχή στη χρήση. Η υπευθυνότητα απέναντι στα υλικά αντικείμενα τείνει να εξαφανιστεί. Η ευθύνη για τη σωστή χρήση και λειτουργία τους τείνει να υποτιμηθεί ή να αντικατασταθεί από μια ανέμελη αδιαφορία για οτιδήποτε δεν είναι απτό και συνεπώς δεν δημιουργεί αυτή την έντονη σχέση ιδιοκτησίας που υπήρχε παλιότερα με καθετί που αποτελούσε υλικό αντικείμενο και καταλάμβανε χώρο, έχοντας παράλληλα τον χαρακτήρα του ιδιόκτητου πράγματος. Τα παιχνίδια, το χρήμα, τα βιβλία, η μουσική, οι διαδικτυακοί -παντελώς άγνωστοι πολλές φορές- “φίλοι”, ακριβώς επειδή δεν φθείρονται κυριολεκτκά και μεταφορικά, χάνουν την αξία τους αμέσως σχεδόν μετά την πρώτη χρήση τους. Η ευκολία πρόσβασης στα ψηφιακά μέσα και η “σύνδεση” με οτιδήποτε απαιτούσε άλλοτε τη φυσική παρουσία και τη χρήση των περισσότερων αισθήσεων και κυρίως της αφής, καθιστούν όλα αυτά τα αγαθά- σύμβολα ενός ιδιόκτητου “πλούτου” άνευ σχεδόν αξίας και σημασίας.
Ο σύγχρονος άνθρωπος εθίζεται σε μια εύκολη απόκτηση άυλων ψηφιακών αγαθών, τα οποία, επειδή δεν έχουν μεγάλη χρηματιστηριακή αξία και βρίσκονται παντού και εύκολα, η δε πρόσβαση σε αυτά γίνεται ακόμη και από τη συσκευή ενός απλού smartphone, υποκαθιστούν τελικά την πραγματική συναισθηματική κυρίως αξία που είχαν τα αντίστοιχα υλικά μερικά χρόνια νωρίτερα, είτε ως δημιουργήματα προσωπικών δεξιοτήτων, είτε ως δώρα ή εργαλεία δουλειάς και αντικείμενα ψυχαγωγίας.
Δεν είναι καθόλου βέβαιο πού θα οδηγήσει αυτή η εξελισσόμενη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με την υλική υπόσταση των άλλοτε αγαπημένων αντικειμένων του. Σε κάθε περίπτωση όμως, αλλάζει όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσει τους δεσμούς του με αυτά, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσει τις διαπροσωπικές σχέσεις του, αφού μάλιστα η σχέση του με τα ψηφιακά “υλικά” αγαθά επεκτείνεται σταδιακά και σε αυτές. Διότι, εφόσον η μοντέρνα σχέση με τα “πράγματα” μείνει μόνον στο πρώτο επίπεδο, ως αναγκαία εξέλιξη της τεχνολογίας στην εποχή μας, το πρόβλημα δεν είναι μεγάλο και πιθανόν να μην υφίσταται καν. Αν όμως αυτή η αντίληψη της “χαλαρής” σχέσης με τα άυλα- ψηφιακά πράγματα εισχωρήσει και τελικά κυριαρχήσει και στις διαπροσωπικές σχέσεις, τότε θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για νέα δεδομένα στις κοινωνικές δομές. Η υποτίμηση ή ακόμη και η απώλεια του δεσμού που αναπτύσσει ο σύγχρονος άνθρωπος με τα υλικά αντικείμενα, στα οποία προσδίδει συναισθηματική αξία και τα οποία, είτε συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της συνείδησης του εαυτού του, είτε συνθέτουν την προσωπικότητά του, μπορεί να αποβεί μοιραία για τις διαπροσωπικές σχέσεις του και την κοινωνική του συνείδηση, εφόσον η αντίληψη αυτή υπερβεί την ατομική ιδιοτροπία και καταστεί με τον καιρό πάγια τακτική συμπεριφορά απέναντι στους συνανθρώπους του.