του Στράτου Τσαγκαρή
Κάποτε ο Αντώνης Σαμαράκης έγραφε στο βιβλίο του «Ζητείται ελπίς» : “Ποτέ άλλοτε οι στέγες των σπιτιών των ανθρώπων δεν ήταν τόσο κοντά η μία στην άλλη, όσο είναι σήμερα. Και ποτέ άλλοτε οι καρδιές των ανθρώπων δεν ήταν τόσο μακριά η μία από την άλλη, όσο είναι σήμερα”.
Παραφράζοντας την άποψη αυτή θα λέγαμε ότι ποτέ άλλοτε οιάνθρωποι δεν είχαν τόσες πηγές πληροφοριών γύρω τους. Και ποτέ άλλοτε η παραπληροφόρηση δεν ήταν τόσο εκτεταμένη και τέτοιας ποιότητας που είναι σήμερα.
Τα fake news, δηλαδή οι ψεύτικες και παραποιημένες ειδήσεις, αλλά και οι διαστρεβλωμένες αλήθειες, έχουν αποκτήσει ξεχωριστή θέση στον επικοινωνιακό λόγο. Αν δεν αποτελούν ήδη, είναι βέβαιο ότι σύντομα θα αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης, όχι μόνο δημοσιογραφικών σχολών, αλλά και κοινωνιολογικών ερευνών. Κάποιοι από τους παράγοντες που καθορίζουν τη μετάδοσή τους είναι και οι εξής :
- Η δυνατότητα που δίνεται πλέον στον καθένα, ο οποίος έχει πρόσβαση σε ένα μέσο κοινωνικό δικτύωσης , είτε ως «ιδιοκτήτης» του, είτε ως «σχολιαστής» δημοσιεύσεων. Ο ίδιος χρήστης έχει ταυτόχρονα τη δυνατότητα να μεταδίδει και να αναμεταδίδει οτιδήποτε κρίνει ο ίδιος, χωρίς κανένα σχεδόν (και μόνον αν παραβιάζει την ιδιωτικότητα κάποιου άλλου ή προσβάλλει την αξιοπρέπεια κάποιου ή γενικά τη δημόσια αιδώ), έλεγχο, ενδοιασμό και κυρίως ηθικό φραγμό. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών παρεμβάσεων από ακροατές ή τηλεθεατές αντίστοιχα, που «συμμετέχουν» σε εκπομπές διαλόγου, σχολιασμού της επικαιρότητας (πολιτικής, αθλητικής, κοινωνικής κ.ά), ή απλώς ενημερωτικές ή ψυχαγωγικές.
- Η ταχύτητα μετάδοσης και αναμετάδοσης των ειδήσεων είναι καταιγιστική, με αποτέλεσμα το φιλτράρισμα των αληθινών ειδήσεων και πληροφοριών και ο διαχωρισμός τους από τις ψευδείς ειδήσεις και πληροφορίες να είναι πολύ δύσκολη, συχνά ακόμη και αδύνατη.
- Στο πλαίσιο του πολιτικού αμοραλισμού, όλο και περισσότερα «δημοσιογραφικά» sites, που υποστηρίζουν συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους, αναπαράγουν ψευδείς ειδήσεις με συχνότητα και μεθοδευμένη στόχευση. Συνήθως με το μανδύα του «έγκυρου» και «ενημερωμένου» ραδιοφωνικού σταθμού, τηλεοπτικού καναλιού ή ιστολογίου (ο έντυπος τύπος έτσι και αλλιώς βρίσκεται σε συνεχή καθοδική πορεία και μάλλον επηρεάζει ελάχιστα πλέον στη διαμόρφωση της λεγόμενης «κοινής γνώμης»), μεταδίδουν εσκεμμένα ψευδείς ή παραποιημένες ειδήσεις, για να πετύχουν τους στόχους τους, δηλαδή να διαμορφώσουν ή να κατευθύνουν την κοινή γνώμη προς ορισμένες απόψεις ή τάσεις, οι οποίες είτε θα βλάψουν ποικιλότροπα τον αντίπαλο πολιτικό χώρο, είτε θα ωφελήσουν το δικό τουςή τέλος πάντων τον πολιτικό χώρο, τον οποίο υποστηρίζει ο ιδιοκτήτης του μέσου, εξυπηρετώντας σαφώς ίδια οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.
Στο πλαίσιο αυτό, ιστολόγια και ιστότοποι κυρίως, λόγω της ευκολίας που παρέχει το διαδίκτυο όσοναφορά την παραγωγή και αναπαραγωγή «ειδήσεων», αναλαμβάνουν εργολαβικό ρόλο στην παραποίηση των ειδήσεων και στη διαστρέβλωση της αλήθειας. Οι πληροφορίες ότι υπάρχουν πλέον επαγγελματίες παραγωγοί fake news, οι οποίοι αμείβονται με σκοπό να κατασκευάζουν και να μεταδίδουν ψευδείς ειδήσεις ή να σχολιάζουν επιλεκτικά ειδήσεις που μεταδίδονται σε διάφορα ειδησεογραφικά site κυρίως (trolls), αυξάνονται και μάλλον αληθεύουν. Στο χορό μπαίνουν και οι καθημερινοί χρήστες των social media (κυρίως του facebook και του Twitter),οι οποίοι με απίστευτη ευκολία και χωρίς κανένα κριτικό έλεγχο, αναπαράγουν μαζικά οτιδήποτε «κυκλοφορεί» στο διαδίκτυο είτε με τη μορφή κουτσομπολιού,είτε με τη μορφή «σοβαρής» και «διασταυρωμένης» είδησης.
Με την τακτική αυτή όμως, δεν παραπληροφορείται μόνον ο απλός πολίτης, που ενδιαφέρεται να μάθει τα νέα της επικαιρότητας, αλλά –το χειρότερο- συνηθίζει την ευκολία να αποδέχεται οποιαδήποτε πληροφορία του παρέχεται, χωρίς κανένα κριτικό έλεγχο και κατά συνέπεια, χωρίς καμιά απολύτως κριτική σκέψη. Στο μυαλό του χρήστη του διαδικτύου και του επισκέπτη των διάφορων «ενημερωτικών» ιστότοπων ή των social media, δημιουργείται σταδιακά, αλλά επιμελημένα,ένας αχταρμάς «ειδήσεων», ένας χυλός ανεπεξέργαστων πληροφοριών, ο οποίος είναι εξίσου επικίνδυνος για τον ίδιο, όσο και για τη Δημοκρατία.
Είναι τέτοια η ταχύτητα μετάδοσης των ειδήσεων και των πληροφοριών, είναι τέτοιος ο όγκος τους και τόσο απροσδιόριστες οι πηγές τους (ακόμη και όταν μεταδίδονται από…«έγκυρα» μέσα), ώστε είναι μάλλον αδύνατο για τον ανίδεο και ανυποψίαστο πολίτη που αναζητά τη γρήγορη και εύκολη ενημέρωση για οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του να υποβάλει σε βάσανο εξονυχιστικής έρευνας και διασταύρωσης της εγκυρότητας και της αλήθειας αυτών των «ειδήσεων» και των «πληροφοριών», όπως κανονικά θα έπρεπε.
Η εγγενής αυτή αδυναμία, η έλλειψη διάθεσης και χρόνου, αλλά κυρίως η άγνοια όσον αφορά τη μέθοδο αναζήτησης της γνησιότητας ή της αλήθειας μια είδησης ή μιας πληροφορίας από μέρους του δέκτη, είναι το ισχυρότερο όπλο στα χέρια των κατασκευαστών των fake news. Ο χρήστης του διαδικτύου, ο τηλεθεατής, ο αναγνώστης ή ο ακροατής του ραδιοφώνου, είτε αδυνατεί να ελέγξει τις πληροφορίες που λαμβάνει με καταιγιστικό ρυθμό, είτε δεν έχει τη διάθεση να το κάνει, γιατί δεν έχει το χρόνο και κυρίως τα μέσα και τις γνώσεις να το κάνει.Έτσι λοιπόν, παραδίδεται ως εύπλαστη διαμορφούμενη μάζα στους πατερναλιστές των ειδήσεων και μετατρέπεται σε ένα πειθήνιο ενεργούμενο των διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Αρκεί ένα και fake new από ένα έγκυρο στη συνείδησή του μέσο, για να τον οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης τάσης στην ελληνική κοινωνία,όσο ακραίας, παράλογης και εξοργιστικής και αν είναι, και φυσικά να οδηγήσει το θύμα του στην κάλπη με το ψηφοδέλτιο του πολιτικού χώρου που υποστηρίζει στα χέρια.
Το πλήγμα στη δημοκρατία είναι πολύ μεγάλο. Ως το πολίτευμα που στηρίζεται στην ελεύθερη βούληση των πολιτών, η δημοκρατία πλήττεται, όταν η ενημέρωση δε βασίζεται σε διασταυρωμένες και απολύτως αληθινές ειδήσεις. Η έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση που αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα, καταστρατηγείται. Δεν αναφερόμαστε προφανώς στις σχολιασμένες ειδήσεις ή στην ερμηνευτική δημοσιογραφία, η οποία έτσι κι αλλιώς συμπεριλαμβάνει το σχόλιο στην είδηση και την υποκειμενική ματιά του αρθρογράφου ή του δημοσιογράφου και είναι αυτονόητο δικαίωμά του . Ούτε αναφερόμαστε στα σχόλια επί πραγματικών γεγονότων ή συμβάντων της επικαιρότητας επώνυμων ή ανώνυμων χρηστών του διαδικτύου στα διάφορα μπλογκς και κοινωνικά δίκτυα· ούτε στους τηλεθεατές και τους ακροατές, οι οποίοι με τηλεφωνικές ή τηλεοπτικές παρεμβάσεις τους σχολιάζουν ή εκθέτουν τις απόψεις τους επί αληθινών ειδήσεων. Αναφερόμαστε αποκλειστικά σε εκείνους που, είτε κατ’ επάγγελμα, είτε από μια κακώς νοούμενη… ευφρόσυνη διάθεση, παραπληροφορούν εσκεμμένα ή κατασκευάζουν fake news, για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη ή απλώς για να κάνουν την πλάκα τους.
Το πεδίο της ενημέρωσης περιορίζεται, η διαμόρφωση άποψης και στάσης απέναντι σε σοβαρά οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά, πολιτιστικά, πολιτικά και άλλα θέματα γίνεται με όρους διαστρέβλωσης της πραγματικότητας ή επί τη βάσει ψεύτικων ειδήσεων και γεγονότων. Τα αποτελέσματα είναι αφενός η δηλητηρίαση της περιρρέουσας πολιτικής και κοινωνικής ατμόσφαιρας με τοξικά ψεύδη, με σκοπό να οδηγήσουν σε απολύτως χειραγωγημένες αποφάσεις, και αφετέρου η δημιουργία μιας στρεβλής εικόνας για την πολιτική ζωή στο σύνολό της, η οποία στοχεύει στην απαξίωση και στη γελοιοποίηση του πολιτικού συστήματος και των εκπροσώπων του, εντέλει της ίδιας της δημοκρατίας.
Συνεπώς, οι αποφάσεις των πολιτών για θέματα που αφορούν τελικά τη ζωή τους, δε λαμβάνονται με γνώμονα την έγκυρη πληροφόρηση, αλλά με βάση ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες άλλοτε διασπείρονται, για να δημιουργήσουν εντυπώσεις ή να εγείρουν το συλλογικό θυμικό υπέρ ή εναντίον προσώπων και καταστάσεων, και άλλοτε για να θολώσουν τεχνηέντως την εικόνα της χώρας ή του πολιτικού προσωπικού της, για παράδειγμα, ώστε να κατευθύνουν τον κόσμο προς συγκεκριμένη στάση και συμπεριφορά. Ένα σύνολο τέτοιων πολιτών όμως, είναι χειραγωγήσιμο και εύπλαστο στα χέρια των αυτόκλητων ή εντεταλμένων διαμορφωτών της κοινής γνώμης και δημοσιογραφούντων, αφού αντιλαμβάνεται τα πάντα με προχειρότητα και παντελή έλλειψη κριτικής σκέψης. Και αν βασική προϋπόθεση για τη σωστή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η ύπαρξη και η συμμετοχική δράση των ενεργών πολιτών, άλλο τόσο σημαντική είναι η διαμόρφωση ενημερωμένων πολιτών με κριτική σκέψη πάνω σε αληθινές ειδήσεις και υπαρκτά γεγονότα και όχι σε fake news και κατασκευασμένες αναλήθειες ή χονδροειδή ψέματα.